Javaanse overlijdensrituelen zijn een rijke mix van tradities en invloeden uit religiën en geloofsovertuigingen die hun sporen op Java hebben achter gelaten zoals het hindoeïsme, boeddhisme en de islam. zeg maar, ‘een foto’ van het Javaans verleden. Of een indruk van de culturen die op het Indische archipel geheerst hebben. Deze rituelen reisden tijdens de koloniale periode met de Javaanse contractarbeiders mee naar Suriname.
Ondertussen voeren hun nazaten in Nederland de uitvaartrituelen hier uit. De nabestaanden worden vaak bijgestaan door een organisatie of kenner van deze rituelen. De rituelen reflecteren de diepgewortelde overtuigingen van de Javanen die opgegroeid zijn met respect voor de natuur, de voorouders en het respect voor zowel de overledene als de gemeenschap. Deze overtuigingen zijn niet alleen in hun religie, maar ook in hun spiritualiteit te zien.
Rituelen rondom het overlijden: in de kolonie
Bij het overlijden van een persoon in de vroegere Javaanse dorpsgemeenschap in Suriname werd het nieuws traditioneel bekendgemaakt door een specifiek ritme op de bedug, een grote trommel in de moskee. "Layat, layat!" hoorde je door het dorp klinken. Buren en dorpsgenoten werden op de hoogte gebracht van het overlijden. Mannen bereiden het graf voor en maken de kist, terwijl vrouwen voedsel naar het huis van de overledene brengen voor de slametan, een ceremonieel ritueel.
Het lichaam van de overledene krijgt onder leiding van een dukun (traditionele genezer) of ka’um (religieuze leider) een rituele wassing. De overledene wordt gewassen met verschillende soorten water zoals: water met zeep, water met bloemen en gewoon water. Na het wassen wordt het lichaam in een lijkwade van wit katoen (mori) gewikkeld en in een kist naar de begraafplaats gebracht. Daar wordt het lichaam uit de kist gehaald en in het graf gelegd. Het dodengebed of salat al-djanazah is belangrijk vanuit de islam, waarbij het lichaam intact blijft tot de dag des oordeels. De ka'um daalt dan ook in het graf af en fluistert de islamitische geloofsbelijdenis in het oor van de overledene. Zij kiezen niet voor crematie, omdat het lichaam intact moet blijven, zodat de ziel op een goede manier kan overgaan.
Foto van een bedug. Bron: Canva
De slametan
De slametan is een belangrijk ritueel in de Javaanse cultuur. Het is de spirituele begeleiding van de ziel van de overledene. Een houvast met een vast ritme voor de nabestaanden vanwege de gezette momenten van de slametans tijdens deze 1000 dagen. Direct na de begrafenis wordt de eerste slametan gehouden, gevolgd door verdere slametans op onder andere de derde, zevende, veertigste, honderdste en duizendste dag na het overlijden. Deze slametans geven ook aan dat de ziel geleidelijk verder reist door de verschillende spirituele stadia, tot zij volledig is opgenomen in een hogere dimensie.
Tijdens deze bijeenkomsten wordt er gebeden en wordt er gezamenlijk gegeten. Het voedsel, vaak bestaande uit rijst en andere gerechten, wordt gedeeld met de aanwezigen en symboliseert de eenheid en harmonie binnen de gemeenschap. Naast een sociaal ritueel is het ook een spirituele ondersteuning voor de ziel om de overgang naar het hiernamaals zo natuurlijk mogelijk te laten verlopen.
Overlijdensrituelen behouden of in stilte loslaten...
Een respondent vertelde onlangs dat hij meteen begon met sparen na het overlijden van zijn vader, omdat hij wist dat hij de duizend-dagen rituelen en alle bijbehorende ceremonies zou moeten uitvoeren. Het is het laatste wat je als kind voor je ouders kan doen. Het geeft een goed en voldaan gevoel als je dat hebt mogen doen voor je ouders. Daarmee kan je ook met een goed gevoel de rouwperiode afsluiten samen met je eventuele broers en zussen en andere familieleden. Wanneer je ouders op een hoge leeftijd overlijden, zijn er vaak minder ‘ooms en tantes’ die mee kunnen doen aan de voorbereidingen van de rituelen. Ook zij zijn dan op een leeftijd dat zij niet meer mee kunnen koken of kunnen helpen met de voorbereidingen. Een goed moment om als nabestaande samen met de religieuze leider de elementen van het ritueel tegen het licht te houden en bij jezelf na te gaan wat je nog zou willen behouden aan rituelen en wat je in stilte loslaat.
Symboliek en rituelen
Een opvallend ritueel is het 'brobosan', waarbij familieleden onder de opgeheven kist doorlopen, voordat deze naar de begraafplaats wordt gebracht. Dit symboliseert het loslaten van de overledene en het openen van de weg naar het hiernamaals. Huilen is not done, er mag geen traan op de overledene vallen. Dat zou het moeilijk maken voor de overledenen om los te laten en over te gaan. Dit zie je vaak wanneer de persoon nog in de bloei van zijn of haar leven is overleden en de vaak de (jonge) kinderen dan onder de kist moeten lopen om afscheid te nemen.
Daarnaast worden er offers gebracht in de vorm van voedsel en drank, wat overeenkomsten vertoont met hindoeïstische tradities. Deze offers, sajen, zijn bedoeld om de ziel van de overledene te voeden en te begeleiden op zijn reis naar het hiernamaals.
Oorsprong Javaanse overlijdensrituelen
Hoewel veel Javaanse overlijdensrituelen invloeden hebben van andere religies, zijn er ook elementen die teruggaan op het oorspronkelijke Javaanse animisme. Animisme komt van het Latijnse woord anima oftewel geest, ziel. Dit concept is zowel spiritueel, religieus als filosofisch, waarbij niet alleen alles wat leeft, mensen, dieren en planten, maar ook stenen, bergen en rivieren een ziel hebben. Bij het overlijden gaat de ziel dus naar de geestenwereld. Het bewust zijn van de geestenwereld en het respect tonen aan de voorouders speelt een belangrijke rol. Zo wordt aangenomen dat de geest van de overledene tot de derde dag na het overlijden nog aanwezig is in het huis. De slametans en andere rituelen zijn bedoeld om de geest te begeleiden en te zorgen voor een veilige overgang naar het hiernamaals. Vanuit spiritueel perspectief blijft van een mens alleen datgene over wat niet vergaat. Bij het overlijden verdwijnen het lichaam en het denken in hun aardse vorm. Wat wel overblijft, is de ziel. Binnen de Javaanse spiritualiteit, los van het geloof, staat de innerlijke beleving centraal en speelt het contact met hogere energieën een belangrijke rol.
Geen definitief einde
De Javaanse overlijdensrituelen laten zien dat dood niet wordt gezien als een definitief einde, maar als een overgang van de tijdelijke wereld naar een diepere spirituele werkelijkheid. Er wordt aangenomen dat alleen de ziel voortleeft, terwijl lichaam en verstand vergaan. De Javaanse tradities, zoals de slametan en het brobosan, zijn bedoeld om deze overgang soepel te laten verlopen en de ziel te begeleiden naar haar volgende bestemming. Terwijl de ziel een eigen reis en ontwikkeling meemaakt maken de nabestaanden ook een nieuwe reis. De reis van "welke rituelen voer ik nog uit en welke niet?". Hierbij worden zij door de experts begeleid. Tegenwoordig wordt er mogelijk niet meer voor gekozen om het ritueel uit te voeren waarbij een geit wordt gewassen en geofferd. Deze rituelen weerspiegelen de unieke Javaanse manier waarop spiritualiteit en geloof naast elkaar bestaan, terwijl er tegelijkertijd ruimte blijft voor ontwikkeling en verandering.
Reacties (2)